Wakacje

Człuchów

24 lipca 2013r.

CZŁUCHÓW Niecałe 13 km na zachód od Chojnic, przy rozciętej dwiema granicami dawnej autostradzie z Berlina do Królewca, leży Człuchów. Niezdobyta przez wroga twierdza krzyżacka w czasach I Rzeczypospoliej promieniowała na okoliczne ziemie jako siedziba królewskiego starosty. Wszystko dla Człuchowa zmieniło się po roku 1772, kiedy nieduże, zamieszkałe głównie przez Żydów miasto utraciło swą rangę na rzecz sąsiednich Chojnic. Dopiero po zakończeniu wojen napoleońskich w 1815 roku i przywróceniu Człuchowowi statusu powiatowego, rozpoczęła się nowa, a właściwie jego "nowożytna" historia. Człuchów trzeba koniecznie odwiedzić, a czy się go polubi, to już inna kwestia. DZIEJE Jak podaje pomorski historyk Tomas Kanzow, na przesmyku dwóch jezior, zwanym Kujaw, uchodźcy przybyli znad Noteci wystawili drewniany gródek obronny. Za czasów książąt gdańskich osada ta należała do kasztelanii szczytnieńskiej, której siedzibą było leżące 20 km na północny zachód od dzisiejszego Człuchowa nieistniejące już Szczytno. W1312 roku Krzyżacy zakupili Człuchów za niewielką kwotą od synów Mikołaja z Ponieca. Wówczas na ośrodki lokalnych władz awansowały między innymi Tuchola, Człuchów i Lębork. Naturalne walory obronne Człuchowa wpłynęły na decyzję o lokalizacji tu największego w tej części państwa zakonnego zamku obronnego, który przez wieki był rzeczywiście twierdząnie do zdobycia. Główną a długo jedyną murowaną budowlą Człuchowa był zamek. Na podgrodziu powstała zaś nieduża, zamieszkała przez Kaszubów i niemieckich kolonistów, osada przyzamkowa. Dziś uznaje się, że stanowiła ona zalążek miasta. Podczas każdej z licznych wojen drewniana zabudowa tego pra-człuchowa padała ofiarą płomieni. Gospodarczo nad ówczesnym Człuchowem dominowały Chojnice. Specyfika miasta jako ośrodka administracyjnego i wojskowego wpłynęła na szybkie zmiany etniczne, jakie nastąpiły w tej okolicy jeszcze w XIV wieku. Krzyżacy w połowie XIV stulecia rozpoczęli kolonizację południowo-zachodnich rubieży swegopaństa, sprowadzając tu osadników z krajów niemieckich. Po zakończeniu wojny trzynastoletniej, podczas której człuchowski zamek od początku działań wojennych znajdował się w polskich rękach, zabrakło w okolicy Polaków (szlachty) do obsadzenia wszystkich urzędów. W czasach I Rzeczypospolitej miasto pełniło rolę ośrodka administracyjnego, w którego zarządzie znalazła się cała południowo-zachodnia część Prus Królewskich. W porównaniu z innymi miastami ówczesnej Rzeczypospolitej Człuchów należał do miast małych, a odnotowana pod koniec XVI wieku liczba rzemieślników stawiała go na równi z Białym Borem. Przewaga ludności niemieckojęzycznej pośród mieszkańców Człuchowa wpłynęła na szybkie zwycięstwa reformacji i przejęcie miejscowego kościoła już w 1550 roku. Nie bez znaczenia były tu sympatie ówczesnego starosty Latalskiego, który sam będąc protestantem, wspierał swych braci w wierze. Zachowane dokumenty z 1570 roku opisują Człuchów jako miasteczko z 20 domami przy rynku, 25 przy szosach, 8 warsztatami rzemieślniczymi i 3 kramami. Spowodowany wojnami upadek miast w XVII i XVIII wieku nie ominął Człuchowa. Odbudowane po tragicznym pożarze (w roku 1598, kiedy to ocalały tylko 2 budynki) miasto niszczone było też podczas obu wojen szwedzkich. W czasie "potopu " szwedzka jazda opanowała także zamek, dotąd niezdobyty przez najeźdźców. Po zakończeniu walk i podpisaniu pokoju oliwskiego, miasto i okoliczne wsie były tak zrujnowane, że brakło środków na odbudowę. Próbą zaradzenia sytuacji było sprowadzenie do Człuchowa przez starostę Radziwiłła żydowskich kup- i™^™*^™ ców, którzy z czasem utworzyli na przedmieściu chojnickim własnąosa-dę z synagogą szkołą dla chłopców i sądem, tzw. jurydyką. We wrześniu 1772 roku na mocy porozumień rozbiorowych do miasta wkroczyły wojska pruskie. W ramach nowego podziału administracyjnego Człuchów znalazł się w powiecie chojnickim. W1786 roku i ponownie w 1793 wybuchły ostatnie z wielkich pożarów niszczących miasto. Opracowano wówczas założenia odbudowy miasta, uwzględniające dawny układ zabudowy oraz wymogi nowoczesności. Na prośbę mieszkańców król zezwolił wówczas na rozbiórkę zamku i wykorzystanie otrzymanych cegieł jako materiału budowlanego. Z zamku pozostała górująca nad miastem wieża i odbudowana później (w latach 20. XIX w.) dawna zamkowa kaplica. Po roku 1818 Człuchów ponownie uzyskał status miasta powiatowego. Pod koniec lat 30. XIX wieku unowocześniono przebiegającą przez miasto szosę Berlin-Królewiec, a w 1844 roku główna ulica uzyskała oświetlenie. Budowa kolei w latach 1877-1878 stworzyła z Człuchowa ważny węzeł komunikacyjny. Już w roku 1865 otwarto nieduży miejski szpital, a w 1871 roku powołano w Człuchowie Powia-towąKasę Oszczędnościową. Ciekawostką może być jednak fakt, że do roku 1892 w Człuchowie nie było poczty, a jej wybudowanie przez prywatnego inwestora nastąpiło dopiero na prośbę generalnego poczmistrza Niemiec. Odrodzenie Polski w 1918 roku zmieniło całkowicie położenie Człuchowa. W odległości kilkunastu kilometrów od miasta powstała granica "przecinająca" dawne kontakty gospodarcze i towarzyskie. Nastąpiła także częściowa wymiana ludności, a w Człuchowie nowy dom znalazła znaczna grupa tzw. optantów. Jak inne miasteczka niemieckiego pogranicza, Człuchów borykał się z wieloma problemami natury demograficznej i gospodarczej. Ruch faszystowski znajdował wśród miejscowej ludności, bezpośrednio narażonej na "polskie niebezpieczeństwo", zwolenników. W czerwcu 1938 roku tu właśnie uroczyście wmurowano kamień węgielny pod budowę w całych Niemczech blisko 600 domów Hitlerjugend. Z drugiej strony, miasto w okresie dwudziestolecia wypiękniało i wzbogaciło się o wiele nowych obiektów kulturalno-rekreacyjnych, między innymi o nowy stadion z zapleczem oraz powiatowe muzeum. Już we wrześniu 1939 roku przez Człuchów przechodziły oddziały polskich jeńców skierowanych do słynnego oflagu w Czarnem. Wkrótce zaczęli przybywać tu także robotnicy przymusowi. Dopiero jesienią 1944 roku człuchowia-nie bezpośrednio odczuli powiew wojny, a władze rozpoczęły przygotowania do ewakuacji. Pod koniec stycznia 1945 roku w granice powiatu weszły wojska radzieckie, jednak miasto zostało zdobyte dopiero 27 lutego 1945 roku. Zniszczeniu uległo około 60% zabudowy Człuchowa. Wciągu trzech lat z miasta wysiedlono Niemców, a na ich miejsce przybyli osadnicy z sąsiednich regionów i repatrianci ze wschodu. W roku 1947 na terenie powiatu i w samym mieście osiedlono Ukraińców wywiezionych z Bieszczad w ramach akcji " Wisła". Odbudowa zniszczonego Człuchowa postępowała wolno. Dopiero w latach 60. w miejsce ruin zaczęły powstawać nieciekawe, z dzisiejszej perspektywy, bloki. Szkoda, iż miasto nie zostało wiernie odbudowane - dziś przwrócenie dawnego charakteru historycznemu sercu Człuchowa nie jest proste. Pierwszym krokiem w tym kierunku zdaje się odtworzenie dawnego rynku oraz przeprowadzona renowacja części zachowanych zabytkowych budowli. Może za kilkanaście lat Człuchów będzie jednym z ładnieszych miasteczek woj. pomorskiego, w pełni wykorzystując położenie nad trzema dużymi jeziorami.