Wakacje

Smętowo - Skurcz-Starogard

19 lipca 2013r.

SMĘTOWO - SKURCZ STAROGARD Linja ta otwarta w r. 1902 biegnie początkowo wzdłuż Borów Tucholskich, to też pierwsze stacje aż po Skurcz są punktem wyjścia wycieczek w tą część Borów. Z wyjątkiem dwóch kolonji niemieckich okolica czysto polska. Stara Jania (6 km.), podobnie jak sąsiednie wsie Jania Leśna i Jania Kościelna, dawne dobra Konopackich, Kostków, Wcliłów i Czapskich, obecnie w ręku niemieckieni. Pochodził stąd Jan z Jani ( 1461r), pierwszy wojewoda pomorski, przywódca oddanego Polsce Związku Pruskiego na lewym brzegu Wisły. W Jani Kościelnej, gdzie kościół istniał już w r. 1400, obecny kościół jednonawowy z dwoma kaplicami po bokach, fundacji Piotra Kostki, pochodzi z r. 1622. Z poprzedniego kościoła gotyckiego z XIV w. pozostała wieża (tabl erekc.). Mirotki (10 km.) kolonja niemiecka jedyna w okolicy. 2 km, na północny wschód Barloźno, z kościołem gotyckim z XIV w., odnowionym w r. 1728. Ładna kazalnica, chrzcielnica i konfesjonały, a w skarbcu kielich z końca XVII wieku. W r. 1912 odnowiono kościół i sprawiono nowe organy, zatrzymując ich stary pięknie rzeźbiony prospekt barokowy. Za Batorego starosta Marcin Berzewiczy ten kościół, jak i inne w okolicy oddał ewangelikom. Skurcz (15 km.) miasteczko o 2900 ni., w tem 400 Niem* ców ewangelików. Hotele: Pod Orłem (Wardzińskiego), Kreli i Schwarza. Kawiarnia Dorscha. Być może, że miejscowość Skurgon, przez którą wedle Ptolomeusza miała iść droga do wybrzeży bursztynowych, jest identyczną ze Skurczem. W roku 1458 pod Skurczem pobili Polacy Krzyżaków. Za polskich czasów należał Skurcz do staiostwa osieckiego, a starosta Berzewiczy w XVI w. zaprowadził tu reformację. * Kościół k& tolicki, jednonawowy, ceglany gotyk z XIV w. należy do najpiękniejszych zabytków architektonicznych województwa Pomorskiego, aczkolwiek uległ przebudowie w XVII w. W końcu XVI w. przez 30 lat był w posiadaniu ewangelików. Od irontu czworoboczna wieża z XV w. z hełmem z r. 1883. Na zewnątrz ozdobą kościoła jest szczyt schodkowy gotycki nad płaską absydą, podobny jak w Starogardzie i szczyt nad niu-icm, oddzielającym prezbiterjum od nawy. Sklepienia niema. Długość kościoła wynosi 28'5 m., szerokość 9"5 m. Wewnątrz piękne i ładnie ugrupowane urządzenie barokowe z XVIII w. Okna zwyczajem krzyżackim tylko po jednej stronie kościoła. Kościół ewangelicki z XiX w. Ładny nowoczesny gmach szkoły katolickiej. Miasteczko czysto zabudowane, leży nad nieduże jeziorem. Od południa ciągną się Bory Tucholskie, a 8 km. na południe ze Skurczą leży wśród lasów i jezior osada Osiek, cel częstych wycieczek. Droga prowadzi wzdłuż wąskiego a długiego jeziora Czarnego, którego brzegi porasta las mieszany, z przewagą sosen i buków. W lasach wiele zwierzyny i rzadkiego ptactwa, wśród którego zdarzają się czaple i żórawie, W pobliżu leśniczówki Czarne, przy północnym brzegu jeziora, stoi 10 starych brekiń. Na półwyspie wśród jeziora dom dla letników (dawniej Wandervogel). Idąc lasem sosnowym wschodnim brzegiem j' ziora, obok leśniczówki mijamy rewiry 21 i 38a. gdzie pozostało jeszcze około 50 egzemplarzy niewysokich cisów, od których nazywali Niemcy leśniczówkę „Eibendamm". Tama usypana przez jezioro skraca stąd drogę do Osieka, lepiej jednakże pozostać dalej w pięknym lesie sosnowym na wschodnim brzegu jeziora i okrążyć je od południa, zbliżając się do wsi przez przesmyk między jeziorami Czarnem a Kalęba. Osiek (8 km. na południe od Skurczą), jest to pięknie położona wieś na półwyspie wśród jeziora Kalęba, główny punkt oparcia ruchu turystycznego w północno-wschodniej części Borów Tucholskich. Wieś ma 1300 mieszk., posiada wygodną gospodę z restauracją, oraz kościół katolicki z kamieni polnych zbudowany w r. 1866, Jest to neogotyl. z wieżą, wzorowany na dawnych kościołach krzyżackich. Wewnątrz poli-chromja Antoniego Piotrowicza, wzorowana na podobnej poji-chromji kościoła w Śliwicach, proj. przez prof. Rinklake z Mo-nasteru. Schody na chór złożone są z łomów jednego dużego głazu. W skarbcu kielich pozłacany lund. chorążyny Krystyny Czapskiej z herbem Leliwa. Niegdyś stał tu zamek, zbud. w pocz. XV w. jaku centrum zarządu dóbr krzyzackich w tych stronach: podlegał un komturom z Pokrzywna, potem wójtom z Tczewa. W r. 1454 zdobyty przez Polaków, dustał się w r. 1461 znowu w ręce Krzyżaków, którzy stąd zostali wyparci z wiosną 1466. Dokument z r. 1461 wspomina o zamku jaku zniszczonym. Od r. 1466 był siedzibą polskich starostów. Ne miejscu dawnego zamku zbudował starosta Walewski (1538—84) w r. 1565 pałac renesansowy bogato urządzony, który ówczesna lustracja nazywa „dworem" oraz „kamienicą", a nie zamkiem, skąd widać że nie był on wówczas obronnym. Był on bogato urządzony i ozdobiony herbem Walewskich. Od r. 1585 rezydował tu jako starosta Węgier Marcin Berzewiczy (f 1596), przyjaciel Batorego, który liczne kościoły oddał ewangelikom (p. Lisno-wo). W XVII w. widzimy wśród starostów tutejszych królewicza Władysława (1621 — 33) i króla Sobieskiego (1673). W XVIII w. było starostwo w ręku Rudnickich i Łochockich, z których ostatniemu Janowi Józelowi (1737- 72) odebrał dobra rząd pruski. Pałac w XVII w. uległ częściowemu zniszczeniu za wojen szwedzkich; a w XVIII popad! w ruinę, którą po rozbiorze Polski z rozkazu Fryderyka II rozebrano dla uzyskania materjału budowlanego, pod budowę koszar w Starogardzie. Wnosząc z zachowanych resztek muru pałac ten był otoczony murem zewnętrznym pozostałym po zamku krzyżackim, czworobocznym o 60 m. dług. a 45 m. szer., a podobnie jak inne renesansowe pałace z połowy XVI w. posiadał wewnątrz arkadowy dziedziniec. Pozostały tylko resztki murów zewnętrznych o kilkunastu metrach długości, zmniejszające się z roku na rok i rozbierane na materja! budowlany. Już w r. 1782 rząd pruski rozparcelował dobra, a ruina dostała się w ręce chłopskie, co przyśpieszyło jej zniszczenie. Usiłowanie odkupienia ruiny przez urząd konserwatorski w r. 1905 nie udało się wobec oporu właściciela. Ruina odznacza się pięknem położeniem na półwyspie. Prócz ruin zamku wystają w czasie posuchy z jeziora pale mostu, jaki niegdyś łączył zamek z t. zw. Folwarkiem. Z Osieka dla urozmaicenia należy powrócić inncmi drogami i do innej stacji kolejowej. Można przejść albo ku wschodowi do stacji w Twardej Górze (20 km.), przez Wycinki, Jaszczerek, brzegiem jeziora Udzierz i Głodowo (p. str. 316), albo doliną Czarnej Wody w kierunku północno-zachodnim do Lubichowa (19 km.) p. niżej, albo wreszcie w kierunku południowym do Osia (25 km.). Droga prowadzi początkowo brzegami ogromnego jeziora Halęba, największego wśród Borów Tucholskich (420 ha., 87 m. n. p. m.), gdzie w otoczonej lasami zatoce gnieżdżą się roje wodnego ptactwa. W dalszym zaś ciągu należy obrać drogę przez opisane powyżej (str. 385) nadleśnictwo Błędno, Szczyrkowę, jezioro Miedźno i Orli Dwór. Ku zachodowi zbacza ze Skurczą linja do Czerska, biegnąca okolicą zamieszkałą przez t. zw. Lasaków. Leżą przy niej stacje: Zełgoszcz (7 km.), skąd można odbyć przechadzkę przez Bory Tucholskie do Osieka (15 km.). Droga prowadzi przez Wilcze Błota, następnie doliną Czarnej Wody przez wsie Wdę i Ziemianki, skąd obok kilku jezior do Skórzyna. Wieś leży na północnym brzegu otoczonego lasami jeziora Słonego (121 ha.). W dalszym ciągu z moreny polodowcowej odsłania się widok na potężne jezioro Kalęba i położony nad niem Osiek. Dalszą stacją tej linji jest Lubichowo (11 km.), wieś nad jeziorem tej nazwy, w okolicy piaszczystej nad Czarną Wodą. Są to dawne dobra starostwa borzechowskiego. Kościół miał fundować starosta Kazimierz Zawadzki w r. 1740. Jesl on drewniany, z 23 m. wys. czworoboczną wieża, kryty dachówką. Polichromja ścian i sufitu z r. 1891. Wewnątrz stylowe i ładnie rozmieszczone urządzenie rokokowe. W jednym z ołtarzów stary obraz M. Boskiej. Dwa dzwony o średnicy 68—84 cm. jakoby z XV w. Z doby baroku krzyż z blachy mosiężnej, ozdobiony rzeźbami aniołów i świętych. W projekcie budowa nowego kościoła. Po minięciu w dalszym ciągu leżących wśród Borów Tucholskich stacji Ocypel (18 km.) i Osieczno (27 km.) łączy się ta linja w Szlachcie (32 km.) z opisaną powyżej linja Laskowice-Czersk. Przy linji do Starogardu leżą za Skurczem: Pączewo (21 kni.) duża wieś katolicka na Kociewiu. W środku wsi na wzgórzu gotycki kościół krzyżowy z kamienia i cegły, z drewnianym sufitem. Nawa z XIV w., od strony zachodniej wieża z XVII w. zakończona dwoma renesansowymi szczytami. Wedle podania zbudował ją swoim kosztem jeden z chłopów miejscowych, za co Jan Kazimierz podniósł go do stanu szlacheckiego. Ładny schodkowy * przyczółek płaskiej absydy jak w Starogardzie. Dwie kaplice barokowe z r. 1702 rozszerzono w r. 1913, kiedy też cały kościół poddano restauracji, zamieniając go na krzyżowy. Tak wielki ołtarz jak i boczne barokowe lub rokokowe, ładnie rzeźbione. Stacje Męki P. z r. 1914 dłuta Nowakowskiego z Poznania. Największy dzwon z r. 1624 odlany przez Benningka w Gdańsku. 2 kni. na zachód Czarny Las jedna z głównych wsi na Kociewiu. Kościół gotycki z XIV w. z wieżą i kaplicą r. 1806, niewielki, jednonawowy, ma podobnie jak inne ko-ścioły gotyckie w tej stronic przyczółek schodkowy absydy starogardzkiego typu. Dzwon gotycki. 1 czerwca 1922 zgorzał kościół do nagich murów, obecnie wykończa się jego odbudowa prowadzona wedle proj. arch. Niekrasza z województwa toruńskiego. 5 km. na wschód Grabowo (Kociewskie), wieś Położona w urodzajnej okolicy, jedna ze starszych osad Pomorza. Niegdyś był tu zamek, po którym pozostały okopy na wzgórzu nad jeziorem. Miał on się nazywać Skosowa. Kościół katolicki posiada neogotycką murowaną nawę z wieżą, z roku 1902 i prezbiterjum z pruskiego muru z r. 1910. Bobowo (26 km.). Kościół ma prezbiterjum gotyckie z XIV w., przyczółek absydy z XV w., a barokową nawę z r. 1700. Óryginalnem jest umieszczenie sygnaturki gotyckiej w szczycie przyczółka. 3 km. na północny zachód Dąbrówka (Kociewska), z kościołem gotyckim z XIV w., który ma ładny schodkowy przyczółek fasady, powszechnego w tych stronach łypu starogardzkiego. Dzwon z r. 1740 odlewał Emanuel Wittwerck. Jabłowo (31 km.) wieś z większością niemiecką, w śred-pich wiekach zwana Jabłonowem. Wieś leży nad jeziorem, po Jednej stronie którego stoi dwór otoczony obszernym parkiem, Po drugiej kościół. Jest to ceglany gotyk krzyżacki, jednonawowy, prostokątny, bez sklepienia i wieży o długości 18 m., '-budowany w Xlv w. ze schodkowym przyczółkiem, który do czasów reformacji był parafjalnym, potem stał się filjalnym do Starogardu. U stóp góry pod kościołem mauzoleum tutejszych właścicieli Jackowskich z XIX w. -Dobra tutejsze należały niegdyś do starostwa w Gniewie, a Sobieski darował je Czar-"ńskim. Na północ Lipinki Szlacheckie, wieś w ładnem położeniu wśród lasów nad Węgiermucą, dawna królewszczyzna starostwa gniewskiego. Dwór z r. 18*60 zbud. przez Jacka Jackowskiego. Starogard (36 km.)

wczasy, atrakcje, wypoczynek, zabytki, kaszuby, wypoczynek, Szlaki turystyczne, Bory Tucholskie, Spacery